D.Urianhai nairagchiin gun uhaanii shulgiig unshij yariltssan ni ur duntei gej uzsen bol sanalaa bicheerei

                                                    

                             1.Аль нь түүхийг судлах оновчтой арга зүйн хандлага вэ?
           А.Түүхийн үйл явцын анги, намч байр сууринаас, улс төрийн үүднээс авч үзэх                   
           B. Түүхэн үйл явцыг эдүүгээчлэн авч үзэх                                                
           С.Түүхэн үзэгдэл, үйл явцыг түүхэн тодорхой нөхцөлтэй нь холбож, тухайн үеийн оюунлигийн төвшинд авч үзэх
   2. Археологийн сүүлийн үеийн судалгаагаар Монгол нутагт хэдий үеэс хүн амьдарч эхэлсэн нь тогтоогдсон бэ?    
            A. 800 мянган жилийн тэртээгээс               B. нэг сая жилийн тэртээгээс
            C. 500 мянган жилийн тэртээгээс               D. 300 мянган жилийн тэртээгээс
            E. нэг сая 500 мянган жилийн тэртээгээс
   3.  Баянхонгор аймгийн  Өлзийт сумын Нарийн голын дурсгал аль үеийн гол дурсгал вэ?
            A.Хуучин чулуун зэвсэг                     B. Дунд чулуун зэвсэг                      
            C. Хүрэл зэвсгийн үе                         D. Төмөр зэвсгийн түрүү үе                         E. Хүннү
             4. Эртний хүмүүс чулуун зэвсгийн хэд хэдэн үеийг дамжин хөгжжээ. Чулуун зэвсгийн хамгийн 
                   эхний шатыг (үеийг) юу гэж нэрлэдэг вэ?            
             A.Дунд чулуун зэвсэг                        B.Эцсийн чулуун зэвсэг          C.Төгсгөлийн чулуун зэвсэг                      
             D. Хуучин чулуун зэвсэг                   E. Хөгжингүй чулуун зэвсэг
 5. Дорнод аймгийн Тамсагбулагийн дурсгал аль үед холбогдох гол дурсгал вэ?
             A. Шинэ чулуун зэвсэг                                   B. Дунд чулуун зэвсэг                      
             C. Хүрэл зэвсгийн үе                                      D. Төмөр зэвсгийн түрүү үе            
  6. Монгол нутагт амьдарч байсан хүмүүс хэдийд олзворлох түүвэрлэх аж ахуйгаас үйлдвэрлэх аж ахуйд шилжсэн бэ?
              A.Хуучин чулуун зэвсэг                              B. Дунд чулуун зэвсэг                      
              C. Хүрэл зэвсгийн үе                                   D. Шинэ чулуун        
  7. Монгол нутагт өргөн тархсан дөрвөлжин булш нь аль үед хамаарагдах дурсгал вэ?
              A. Хуучин чулуун зэвсэг                   B. Дунд чулуун зэвсэг                        C. Шинэ чулуун зэвсэг                               
               D. Хүрэл, төмөр зэвсгийн үе           E. Хүннү
  8. "Гурван голын Монголчууд" гэж ямар аймаг, ханлигийг нэрлэдэг вэ?
               A. Хэрэйд                   B. Мэргид                      C. Найман         D. Татар             E. Хамаг Монгол
  9. Монголын эртний улсуудын аль нь анх оны цолыг хэрэглэх болсон бэ?
           А. Хүннү                  В.Сүмбэ                 С.Нирун                Д.Татар
 10. 1992 оны Үндсэн хуулинд Монгол улсын төрийн хэлбэрийг хэрхэн тодорхойлсон бэ?
           А. Ерөнхийлөгчийн Бүгд Найрамдах улс                            В.Парламентийн Бүгд Найрамдах улс 
           С.Ерөнхийлөгчийн болон парламентийн БНУ                    D.Аль нь ч биш
 11. Далай хан, Үнэн зоригт хан аймгууд хэдийд байгуулагдав?
              А. Улс төрийн бутралын үед                                      В. Манж нар Баруун Монголыг эзэлсний дараагаар
              С. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын үед
   12. Хагас сум буюу хондого гэж ямар цар хүрээтэй нэгжийг хэлдэг вэ?
                 А. Цэргийн насны 150 эрийн тоогоор байгуулагдсан нэгж
                 В. Сум зохиогоод үлдсэн нь 150 эрд үл хүрсэн нэгж
                 С. Сумын доторхи нэгж
  13. ”Их Засаг” хуулиар нийгмийн ямар харилцааг зохицуулсан бэ?
            А.  Нийгмийн нэг төрлийн харилцааг зохицуулсан
            В.  Нийгмийн олон төрлийн харилцааг зохицуулсан нэгдмэл хууль байсан
            С. Дан төр засах цаазын шинжтэй хууль
   14. Аль хавсрага ухаан нь түүхэн баримт гэрээ хэлэлцээрийг судалдаг вэ?
      А. Эпиграфи              В. Дипломатик.                     С. Метрологи              D. Этнологи
   15. Тоталитар дэглэмийн үе хэдий үеийг хамрах вэ?
           А. 1921-1950-иад он.                        В. 1928-1950-иад он             С.1950 оны дунд үеэс –1990-ээд он           
           D. 1930-аад оны дунд үеэс 1950-иад оны дунд үе
    16. Хэт “зүүний” үзэлтнүүд хэдий үед төрийн эрхийг барьж байсан бэ?
             А. 1921-1928.                         В. 1921-1932.                         С. 1924-1928.                         D. 1929-1932.
    17. Монгол улс хэдэн онд Хятадын харъяалалын автономит эрх бүхий болсон бэ?
              А. 1911                                   В. 1919.                       С. 1913                                   D. 1915.
    18. 1911 онд байгуулагдсан Монгол улсын төрийн хэлбэрийг тодорхойл.
          А. Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс            В. Шашин төрийг хослон барьсан хэмжээгүй эрхт хаант засаг
          С. Ерөнхийлөгчийн засаглал                              D. Праламентийн засаглал
   19.  Монгол нутагт өргөн тархсан буган хөшөөнд бугыг хэрхэн яаж дүрсэлсэн байдаг вэ?
            A. Зөвхөн бодит байдлаар                          B. Зөвхөн загварчилж
            C. Бодитой болон загварчилж                    D. Улаан зосоор зурж                     E. Бэхээр зурж
    20. Өүлэн эхийн хөвгүүдийг нэрлэ. /Зөв дарааллаар/
           А. Тэмүжин, Хачиун, Хасар, Тэмүгэ                       В. Хасар, Тэмүжин, Тэмүгэ, Бэлгүтэй
           С. Тэмүжин, Хасар, Хачиун, Тэмүгэ                       D. Хачиун, Тэмүгэ, Тэмүжин, Отчигин
     21. Найманы ханлигийн тэргүүн нь хэн бэ?
             А. Таян                                   В. ТогтоAa  бэхи                         С. Жамуха                  D. Сача бэхи
      22. Ойрад Монгол Манжид хэдэн онд эзлэгдсэн бэ?
                      А. 1691.                      В. 1336.                       С. 1755.                      D. 1790.
      23. “Ойрад Монголын хууль” буюу “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз” хэдэн онд батлагдсан бэ?
             А. 1691.                      В. 1640.                       С. 1755.                      D. 1636.
     24. Манжийн эрхшээлийн үеийн Монголд үйлчилж байсан хуулиудын аль нь монгол хууль вэ?
            А. Манж чин улсын бүгд хууль                                                  В. Халх журам                       
            С. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг.                       D Их засаг

                                                Үнэлэмжийн философи

Үнэлэмж бол тухайн субъектээс байгалийн юмуу нийгмийн тодорхой үзэгдэлд бас авралт юмуу ад зэтгэрлэгээр төсөөлөгддөг ямар нэг ер бусын далдлаг хүч зэрэгт өгч буй үнэлгээ.

Үнэлэмж бол логик бүтцээрээ З чухал элементтэй. Үүнд:

1.      Үнэлэгч субъект \бодгаль, бүлэг, байгууллага, улс, хэд хэдэн улс, ард түмэн, хүн төрөлхтөн\

2.      Үнэлэгдэгч объект \материаллаг ба санаалаг, бодитой ба уран сэтгэмжийн, ерийн ба ер бусын зүйлс\

3.      Үнэлгээ \Холбогдох тодорхой объектийн талаар тухайн субъектэд төрж буй сэтгэгдэл, бахархал, бишрэл, жигшилт, дүгнэлт цэгнэлт\

Үнэлэмжийн үр дүнд бий болдог онолын гол категориуд нь сайн ба муу, сайхан ба муухай, буян ба нүгэл, ашигтай ба ашиггүй, ёстой ба ёстой биш, шударга ба шударга, үнэн ба худлаа гэх мэт ойлголт мөн.

Үнэлэмжийн тухай философи үзлүүд

Германы философич Рудольф Херман Лотце \1817-1881\ үнэлэмжийн бие даасан салбар хөгжүүлэх үндсийг тавьсан. Тэр 1860-аад оны гол бүтээл “Практик философийн үндэслэгээнүүд” зохиолдоо: “Бодит зөвхөн онтологи утгаар ойлговол өрөөсгөл бөгөөд учир нь ахуйд \буянтай, сайхан, шударга гэх мэт\ үнэлэмжийн илрэлүүд байдаг. Үнэлэмжүүд бол бидний хүсэл эрмэлзлээс огт хамааралгүй байдаг боловч бидний мэдрэмж рүү хандаж, тухайн тодорхой мэдрэмж нь янз бүрийн үнэлэмжийн зохих хязгаарыг тогтоож байдаг гэжээ. Р.Лотце “Бичил орчлон” бүтээлдээ оюуны амьдралын үнэлэмжүүдийн тухай бичжээ. Ф.Ницше: ахуй бол объектив бодит байдал биш, харин үнэлэмж мөн гэжээ. Ингэснээр тэр онтологийг аксеологид багтаажээ. Тэр сайн, муу, буянтай ба нүгэлтэй гэх мэтээр үнэлэмжүүд эсрэг тэсрэг, хосоор байдаг тухай өгүүлжээ. Үнэлэмжийн тухай онолыг тууштай философи сургаал болгоход үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Бадений сургуулийн Вильгельм Виндельбанд, Генрих Риккерт нар юм.

В.Виндельбандын үзлээр үнэн, буян, сайхан, ш\у, хууль тогтоомж, урлаг, шашин гэдэг үнэлэмжүүд байдаг. Үнэлэмж нь ямар нэг материаллаг сонирхол, мэдрэхүйн таашаалд биш, харин өөртөө хандсан зорилготой байдаг. Үнэлэмжүүд бие даасан юмс байдлаар оршдог биш харин утга заадаг гэсэн.

Генрих Риккерт: Үнэлэмж бол онолын ба ёс суртахууны үйлдлийн үндэс мөн. гэсэн.

Ф.Брентано, А.Мейнонг, М.Шелер нар үнэлэмжийн үүсэл, хэв маяг, түүнийг хэрхэн ойлгох ёстой зэрэг асуудлаар бие биеэсээ ялгаа бүхий үзэлтэй байсан. Ямар ч гэсэн үнэлэмжийн тухай онол бол ХХ зууны философийн маш чухал салбар болж хувирсан.

Хүний үйл ажиллагааны явц дахь үнэлэмжийн харилцааны онцлог:

Хүний үйл ажиллагаа бол тодорхой утгаар субъект, объект гэдэг 2 элементийн харилцаа мөн. Эдгээр нь дараах хэд хэдэн чиглэлээр харилцаанд ордог. Үүнд:

1.      Субъект объектоо танин мэддэг бөгөөд үүний дүнд мэдлэг үнэн үү, худал уу гэдэг асуулт гарч байдаг.

2.      Субъект хэрэгцээндээ нийцсэн шинэ шинэ чин эрмэлзлийн объект бий болгож байдаг. \зорилго\

3.      Субъект тухайн объектийг өөртөө ямар ач холбогдол бүхий байгааг авч үздэг бөгөөд тийм үйл ажиллагааны онолын хувьд “үнэлэмж” гэдэг ойлголтыг илэрхийлдэг.

Үнэлэмж ба үнэн: Зарим сэтгэгч үнэн нь үнэлэмжийн нэг төрөл гэж үздэг. Бас зарим нь үнэн бол үнэлэмж биш гэдэг. Тэд “үнэн” гэдэг нэр томъёонд өөр өөр утга оруулаад онолын тайлбараа өөр өөрийн хувьд зөрчилгүй илэрхийлдэг.  Хэрвээ “үнэн” гэдэг нэр томъёо ямар нэг юманд тодорхой субъект эерэг юмуу сөргөөр хандсаныг илэрхийлж байвал тэр нь үнэлэмжийн категори байж чаддаг. Үнэн, үнэлэмж 2 нь 2 өөр харилцааны үр дүн болж байдаг. Гносеологийн үнэн бол аксиологи харьцаанд төвийг сахисан \нейтраль\ байдаг. Ж: “5+5=10” гэдэг илэрхийлэл бол гносеологи үнэн бөгөөд иймэрхүү априори үнэн мэдлэгт үнэлэмжийн үнэлгээ өгөх шаардлага байхгүй.

Үнэлэмж ба зорилго, чин эрмэлзэл: Зарим сэтгэгчид “зорилго”, ”чин эрмэлзэл”, ”хэм хэмжээ” гэдэг ойлголтуудыг “үнэлэмж” гэдэг ойлголттой адилтгаж ирсэн. Зарим нь үгүйсгэдэг. Үгүйсгэдэг үзлүүдийг зарим үндэслэгээнүүдээр зөвтгөж байна. Ж: зорилго, чин эрмэлзэл зэрэг нь давын өмнө оюун ухааны төсөл, угтан төлөвлөсөн сэтгэхүйн загварууд мөн ахул үнэлэмж бол зөвхөн тодорхой субъектэд утга нь илэрч, бас санааны оюунлаг биш зүйлтэй салшгүй холбоотой байдгаараа тэдгээрээс ялгаатай байдаг.

Үнэлэмжийг ангилахуй: Орчин үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн ангиллыг авч үзье:

1.      Оюун ухааны ямар маяг байдалтайнх нь хувьд ангилдаг. Үүнд:

А. Зорилго байдалт үнэлэмж \хүн бүр өв тэгш хөгжилтэй байх ёстой г.м\

Б. Арга хэрэгслийн үнэлэмж \тухайн хүн сэтгэлийн ядаргаагаа уран зох.уншиж гаргадаг\

В. Нөхцөл байдлын үнэлэмж \коммунист ба зах зээлийн нийгэмд хувийн өмчийг үзэх үзэл хоёр өөр байх\

2. Зөвшөөрөгдсөн ба үл зөвшөөрөгдсөн \Үнэлэмжийг тухайн бүлэг субъект хуулийн юмуу ёс суртахууны үүднээс сайшаах юмуу буруутгаж байгаагийн үүднээс зөвшөөрөгдсөн ба үл зөвшөөрөгдсөн гэж хуваадаг.\

З. Үнэлэмжүүд юунд чиглэж байгаагаар нь ангилдаг. Ж: Тодорхой нөхцөлд юм бүхэнд хандсан үнэлэмж байж болно. Өөрт, гэр бүлд, төрд, хүн төрөлхтөнд, бурхан тэнгэрт...

       Ийнхүү үнэлэмжийн өөр өөр төрлийг илрүүлэн тогтоох нь үнэлэмжийн нийт тогтолцоонд тухайн үнэлэмж ямар байр суурьтай вэ, тэр нь праксиологи \үйлдлийн тухай онол\ ямар ач холбогдолтой вэ, мөн тухайн субъектэд ямар утга учир бүхий вэ гэдгийг тогтооход чухал ач холбогдолтой байдаг.  

  Урлагийн философи

Урлаг гэдэг үгийг ерийн ухамсрын түвшинд “ур чадвар”, “эв дүй”, “уран гоё”, “чадвар”, “чадварлаг үйлдэл” г.м уран эвсгийн утга илэрхийлдэг бол философийн төвшинд онолын өөр өөр санаа агуулж ашиглагддаг. Урлагийн тухай философи ойлголт, сургаалуудыг авч үзэх нь танин мэдэхүйн, үнэлэмжийн, практикийн чухал ач холбогдолтой.                            Урлагийн тухай онолын үүсэл хөгжил. Судлаачид урлагийн тухай философи үзлийг авч үзэхдээ гол төлөв эртний Грекийн сэтгэлгээнээс эхэлдэг. Гераклит: Урлаг бол байгалийн сайхныг дууриахуй мөн гэж үзжээ. Платон: урлаг бол хүмүүсийг бодит байдал руу ойртуулахын оонд түүнээс холтгож, сэтгэлийн зохицлыг бататгахын оронд эвддэг гэж үзсэн байна. Аристотель “катарсис” /чөлөөлөгдөх, цэвэрлдэгдэх/ гэдэг категори хэрэглэжээ. Тэр Грект их дэлгэрсэн эмгэнэлт жүжиг үзээд хүмүүс өөрсдийгөө сэтгэлийн цухалдалаас /аффектээс/ чөлөөлдөг гэсэн. Аристотелийн үзлээр дууриахуйн З хэлбэр байна гэсэн. Үүнд 1. Юмсыг байгаагаар нь 2. Тэдгээрийн тухай бид бодож өгүүлж байгаагаар 3. Тэдгээрийг байвал зохихоор нь тус тус дууриахуй гэсэн. Дундад зууны Августин, Фома зэрэг сэтгэгчид урлаг бол Бурхан тэнгэрийн илэрдэг хэрэгсэл гэж үзжээ.   Сэргэн мандалтын үед урлаг гоо зүй хоёрт хүмүүнлэг үзэл шингэсэн байдаг. тэр үеийн урлаг соёлын гарамгай төлөөлөгчид нь Леонардо да Винчи, Микеланжело, Боккачо, Шекспир, Сервантес зэрэг суутнууд байв. Гэвч сэргэн мандалтын үеийн урлагийн философи нь хүний бололцоог хэтхүүлэн үнэлсэн нь мухардалд оруулж улмаар шинэ үед урлагийн философийн олон баримтлал шинээр гарах орон зайг нээсэн. /эстетик- гоо зүй.../   Сонгодог гоо зүйд дараах категориуд онцгой ач холбогдолтой. Үүнд:                                           1. Сайхан, муухай   2. Гайхамшигтай ба гутамшигтай  3. Эмгэнэлтэй ба инээдэмтэй

·      Классицизм XYI зуунаас 1830- аад он

·      XYIII зууны II хагасаас шинэ классицизмын үе бүрэлдсэн. Энэ үед үүсээд 1840 – өөд он хүртэл урлагт романтизм хүчтэй байсан. Ялангуяа хөгжмийн салбарт /Ф.Шопен, Г.Берлиоз, Ф.Шуберт, Ф.Лист/, /уран зургийн төрөлд Э.Делакруа, Т.Жерико, Д.Констебл, О.Кипренский/, /уран зохиолын ертөнцөд В.Гюго, В.Скотт, А.Дюма, Э.Гофман, М.Лермонтов/ тэдний алдарт бүтээлүүд төржээ.

·      Реализм, дараа нь шүүмжлэлт реализм бодит байдлыг өргөн хамарчээ.

       Сонгодог биш философийн чиглэлүүд ба модернист урлагийн онолууд

Урлагийг ойлгох онолын шинэ хэв маягууд үүссэн. Түүний гол төлөөлөгч А.Шопенгауэр, Ф.Ницше нарын баримтлал дээгүүр орно. А.Шопенгауэрийн үзлээр амьдрал бол мухар сохор, харанхуй, битүүлэг, хүснл эрмэлзлээр бүтдэг. Тийм ахуйг ш/у илэрхийлж чаддаггүй. Харин философи, мистик /далдын тэнгэрлэг зүйлд бишрэхүй/, урлаг З-т л тийм бололцоо байдаг гэсэн. Тэрээр урлагийн янз бүрийн төрөл дотроос хөгжмийг илүү дээдэлж, хөгжим бол ахуйг илэрхийлдэг хамгйн гол хэрэгсэл мөн гэсэн.  Ф.Ницше “амьдрал”, “хүсэл эрмэлзэл” гэдэг Шопенгауэрийн ойлголтуудыг шинэ санаагаар баяжуулж бататган сурталчилсан. Тэдний үзэл “modern art” гэдэг нэр томьёогоор нэгтгэн илэрхийлдэг янз бүрийн шинэчлэгч урсгал урлагийн онол, практикт хүчтэй нөлөөлсөн. Модернизмд маш олон урсгал чиглэл байдгаас хамгийн нөлөө бүхий нь футуризм, кубизм, экспрессионизм, деконструктивизм, имажинизм, сюрриализм, абстракционизм, поп- арт, гиперреализм зэрэг болохыг судлаачид тэмдэглэдэг. Авангардизмыг зарим судлаачид модернизмын эхлэл гэж үздэг. Авангард- францаар тэргүүн отряд гэсэн үг. Модернизм, авангардизмын янз бүрийн урсгал чиглэлд А.Шопенгауэр, Ф.Ницше нарын волюнтаризм, А.Бергсон, Н.Лосский нарын интуитивизм, З.Фрейд, К.Г.Юнг нарын психоанализ, экзистенциализмын янз бүрийн жигүүр, Франкфуртын сургуулийн төлөөлөгчдийн нийгмийн философийн сургаалууд чухал нөлөө үзүүлж иржээ.

Урлагийн онол практик дахь постструктуралист- постмодернист философидолт

Постструктурализмыг залгамжлан 1960.1970-аад оны зааг үеэс  постмодернист баримтлал гарч ирсэн. \Уг эх \оргинал\-д эргэлзэж “уран бүтээлч” гэдэг уламжлалт ойлголтоос татгалзсан\ Энэ нь удаан үргэлжлээгүй.  Постмодернизмын дараах шинжүүд нь чухал ач холбогдолтой гэж үздэг. Үүнд:

·         Оюуны соёлын аливаа төрөлд түүний дотор урлагт “текст” гэдэг ойлголт онолын утгаар өргөн ашигладаг.

·         Соёл урлагийг олон түмний, дээдсийн гэж хуваахаас татгалздаг.

·         Урлагийн бүтээлдээ тоглоомын арга ашигладаг.

·         “уран бүтээлч- урлагийн бүтээл” гэдэг уламжлалт тогтолцооны оронд “урлагийн бүтээл- үзэгч, уншигч” гэдэг тогтолцоог дэвшүүлсэн.

·         Өмнөх үеийн урлагийн бүтээлүүдээс иш их татдаг. Өөрийнхөө арга зүйн онцлогийн үүднээс гоо зүйн уламжлалт категориудыг агуулгын хувьд өөрчилжээ.

Постмодернизм бол соёлыг сүйдлэгч, урлагийг мөхөөгч гэж зүхсэн мэргэжлийн судлаачид цөөнгүй байдаг. Бас постструктурализм постмодернизм нь эрин үеийн мэдрэмж мөн гэсэн хамгаалах үзэлтнүүд ч байдаг.

                                               Үнэлэмжийн философи

Үнэлэмж бол тухайн субъектээс байгалийн юмуу нийгмийн тодорхой үзэгдэлд бас авралт юмуу ад зэтгэрлэгээр төсөөлөгддөг ямар нэг ер бусын далдлаг хүч зэрэгт өгч буй үнэлгээ.

Үнэлэмж бол логик бүтцээрээ З чухал элементтэй. Үүнд:

1.      Үнэлэгч субъект \бодгаль, бүлэг, байгууллага, улс, хэд хэдэн улс, ард түмэн, хүн төрөлхтөн\

2.      Үнэлэгдэгч объект \материаллаг ба санаалаг, бодитой ба уран сэтгэмжийн, ерийн ба ер бусын зүйлс\

3.      Үнэлгээ \Холбогдох тодорхой объектийн талаар тухайн субъектэд төрж буй сэтгэгдэл, бахархал, бишрэл, жигшилт, дүгнэлт цэгнэлт\

Үнэлэмжийн үр дүнд бий болдог онолын гол категориуд нь сайн ба муу, сайхан ба муухай, буян ба нүгэл, ашигтай ба ашиггүй, ёстой ба ёстой биш, шударга ба шударга, үнэн ба худлаа гэх мэт ойлголт мөн.

Үнэлэмжийн тухай философи үзлүүд

Германы философич Рудольф Херман Лотце \1817-1881\ үнэлэмжийн бие даасан салбар хөгжүүлэх үндсийг тавьсан. Тэр 1860-аад оны гол бүтээл “Практик философийн үндэслэгээнүүд” зохиолдоо: “Бодит зөвхөн онтологи утгаар ойлговол өрөөсгөл бөгөөд учир нь ахуйд \буянтай, сайхан, шударга гэх мэт\ үнэлэмжийн илрэлүүд байдаг. Үнэлэмжүүд бол бидний хүсэл эрмэлзлээс огт хамааралгүй байдаг боловч бидний мэдрэмж рүү хандаж, тухайн тодорхой мэдрэмж нь янз бүрийн үнэлэмжийн зохих хязгаарыг тогтоож байдаг гэжээ. Р.Лотце “Бичил орчлон” бүтээлдээ оюуны амьдралын үнэлэмжүүдийн тухай бичжээ. Ф.Ницше: ахуй бол объектив бодит байдал биш, харин үнэлэмж мөн гэжээ. Ингэснээр тэр онтологийг аксеологид багтаажээ. Тэр сайн, муу, буянтай ба нүгэлтэй гэх мэтээр үнэлэмжүүд эсрэг тэсрэг, хосоор байдаг тухай өгүүлжээ. Үнэлэмжийн тухай онолыг тууштай философи сургаал болгоход үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Бадений сургуулийн Вильгельм Виндельбанд, Генрих Риккерт нар юм.

В.Виндельбандын үзлээр үнэн, буян, сайхан, ш\у, хууль тогтоомж, урлаг, шашин гэдэг үнэлэмжүүд байдаг. Үнэлэмж нь ямар нэг материаллаг сонирхол, мэдрэхүйн таашаалд биш, харин өөртөө хандсан зорилготой байдаг. Үнэлэмжүүд бие даасан юмс байдлаар оршдог биш харин утга заадаг гэсэн.

Генрих Риккерт: Үнэлэмж бол онолын ба ёс суртахууны үйлдлийн үндэс мөн. гэсэн.

Ф.Брентано, А.Мейнонг, М.Шелер нар үнэлэмжийн үүсэл, хэв маяг, түүнийг хэрхэн ойлгох ёстой зэрэг асуудлаар бие биеэсээ ялгаа бүхий үзэлтэй байсан. Ямар ч гэсэн үнэлэмжийн тухай онол бол ХХ зууны философийн маш чухал салбар болж хувирсан.

Хүний үйл ажиллагааны явц дахь үнэлэмжийн харилцааны онцлог:

Хүний үйл ажиллагаа бол тодорхой утгаар субъект, объект гэдэг 2 элементийн харилцаа мөн. Эдгээр нь дараах хэд хэдэн чиглэлээр харилцаанд ордог. Үүнд:

1.      Субъект объектоо танин мэддэг бөгөөд үүний дүнд мэдлэг үнэн үү, худал уу гэдэг асуулт гарч байдаг.

2.      Субъект хэрэгцээндээ нийцсэн шинэ шинэ чин эрмэлзлийн объект бий болгож байдаг. \зорилго\

3.      Субъект тухайн объектийг өөртөө ямар ач холбогдол бүхий байгааг авч үздэг бөгөөд тийм үйл ажиллагааны онолын хувьд “үнэлэмж” гэдэг ойлголтыг илэрхийлдэг.

Үнэлэмж ба үнэн: Зарим сэтгэгч үнэн нь үнэлэмжийн нэг төрөл гэж үздэг. Бас зарим нь үнэн бол үнэлэмж биш гэдэг. Тэд “үнэн” гэдэг нэр томъёонд өөр өөр утга оруулаад онолын тайлбараа өөр өөрийн хувьд зөрчилгүй илэрхийлдэг.  Хэрвээ “үнэн” гэдэг нэр томъёо ямар нэг юманд тодорхой субъект эерэг юмуу сөргөөр хандсаныг илэрхийлж байвал тэр нь үнэлэмжийн категори байж чаддаг. Үнэн, үнэлэмж 2 нь 2 өөр харилцааны үр дүн болж байдаг. Гносеологийн үнэн бол аксиологи харьцаанд төвийг сахисан \нейтраль\ байдаг. Ж: “5+5=10” гэдэг илэрхийлэл бол гносеологи үнэн бөгөөд иймэрхүү априори үнэн мэдлэгт үнэлэмжийн үнэлгээ өгөх шаардлага байхгүй.

Үнэлэмж ба зорилго, чин эрмэлзэл: Зарим сэтгэгчид “зорилго”, ”чин эрмэлзэл”, ”хэм хэмжээ” гэдэг ойлголтуудыг “үнэлэмж” гэдэг ойлголттой адилтгаж ирсэн. Зарим нь үгүйсгэдэг. Үгүйсгэдэг үзлүүдийг зарим үндэслэгээнүүдээр зөвтгөж байна. Ж: зорилго, чин эрмэлзэл зэрэг нь давын өмнө оюун ухааны төсөл, угтан төлөвлөсөн сэтгэхүйн загварууд мөн ахул үнэлэмж бол зөвхөн тодорхой субъектэд утга нь илэрч, бас санааны оюунлаг биш зүйлтэй салшгүй холбоотой байдгаараа тэдгээрээс ялгаатай байдаг.

Үнэлэмжийг ангилахуй: Орчин үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн ангиллыг авч үзье:

1.      Оюун ухааны ямар маяг байдалтайнх нь хувьд ангилдаг. Үүнд:

А. Зорилго байдалт үнэлэмж \хүн бүр өв тэгш хөгжилтэй байх ёстой г.м\

Б. Арга хэрэгслийн үнэлэмж \тухайн хүн сэтгэлийн ядаргаагаа уран зох.уншиж гаргадаг\

В. Нөхцөл байдлын үнэлэмж \коммунист ба зах зээлийн нийгэмд хувийн өмчийг үзэх үзэл хоёр өөр байх\

2. Зөвшөөрөгдсөн ба үл зөвшөөрөгдсөн \Үнэлэмжийг тухайн бүлэг субъект хуулийн юмуу ёс суртахууны үүднээс сайшаах юмуу буруутгаж байгаагийн үүднээс зөвшөөрөгдсөн ба үл зөвшөөрөгдсөн гэж хуваадаг.\

З. Үнэлэмжүүд юунд чиглэж байгаагаар нь ангилдаг. Ж: Тодорхой нөхцөлд юм бүхэнд хандсан үнэлэмж байж болно. Өөрт, гэр бүлд, төрд, хүн төрөлхтөнд, бурхан тэнгэрт...

       Ийнхүү үнэлэмжийн өөр өөр төрлийг илрүүлэн тогтоох нь үнэлэмжийн нийт тогтолцоонд тухайн үнэлэмж ямар байр суурьтай вэ, тэр нь праксиологи \үйлдлийн тухай онол\ ямар ач холбогдолтой вэ, мөн тухайн субъектэд ямар утга учир бүхий вэ гэдгийг тогтооход чухал ач холбогдолтой байдаг.  

   XIX-XX зууны философийн сургаал     141041

Владимир Соловьев \1853-1900\ - Бүхний нэгдлийн философи. Бүхний нэгдэл бол баялаг, үнэн, сайхан З- аар онтологи харицаанд илэрдэг. Христос шашинд захирагдаж үйлчлэх нь философийн зорилго, зориулалт мөн гэсэн.

 Николай Алексанрович Бердяев \1874-1948\ – XX зууны Оросын гарам гай философич. Гэгээрэл, эрх чөлөө, бүтээлийн тухай философи. Түүний философийн төвд хүн байдаг. Ёс суртахууны өөр өөр хууль бие биеэ халж ирсэн. Үүнд 1. Хуулийн ёс зүй 2. Нүглээ наминчилдаг ёс зүй 3. Бүтээлийн ёс суртахуун. Хүн бол ханай гаригийн төдийгүй бүх ахуйн төв. Хүн бол “ахуйн төв”, “бичил орчлон” гэх мэт Бердяевийн философи томъёолол бол ш\у-ы холбогдох мэдлэгийн үр шимийг өөртөө шинээсэн байдаг. Дээд бие хүн \персон\ бол бурхан тэнгэр мөн гэж бичсэн.

Николай Яковлевич Данилевский \1822-1885\ Түүхэнд соёлын тодорхой тодорхой хэв маяг байдаг гэсэн онолын баримтлалыг боловсруулсан. “Иргэншил” гэсэн нэр томъёо хэрэглэсэн. Иргэншил хэрвээ шашны, соёлын, улс төрийн, нийгэм-эдийн засгийн гэсэн 4 төрлийн бие даасан үйл ажиллагааг үндсээ болгож байвал бүрэн дүүрэн байдаг гэж үзсэн. Хүн төрөлхтний түүхийг 10 соёлын хэв маяг бүрдүүлдэг. Үүнд: Египетийн, Хятадын, Энэтхэгийн, эртний Еврейн, Ираны, Ассир-Вавилоны, эртний Грекийн, эртний Ромын, Шинэ Арабын, Роман-Германы. Одоо бүрдлийн шатандаа буй Славян соёл бол ирээдүйн соёл мөн гэжээ.Соёлын түүхэн хэв маяг бүхэн дараах орчлоор хөгждөг. Үүнд:

1.      Ухамсарт биш үе     2. Төр улс бүрэлдэх үе     3. Иргэнших үе

Неотомизм

 Позитивизм Францын социологич Клод Анри де Рувра Сен-Симон ш\у-аас үүсэлтэй боловч философид дэлгэрүүлэх ёстой аргын тухай ярьж уг аргаа “Позитивизм” гэсэн. Латины “эерэг” гэдэг утгаар анх энэ үгийг хэрэглэсэн. Францын философич Огюст Конт \1798-1857\ позитивизмийг бие даасан философи сургаал болгон сурталчилжээ. Контын позитивизмыг Английн философич Джон Стюарт Милл, Герберт Спенсер нар баяжуулан сурталчилсан. Позитивизмд дараах З утга илүү өргөн ашиглагддаг. Үүнд: 1. Позитивизмын эхэн үеийн сургаалийг ингэж нэрлэсэн.

2. Позитивист байр сууринаас тайлбарладаг XIX-XX зууны философийг хамтад нь ингэж нэрлэдэг. 3. Логик, танин мэдэхүйн онол, соёлын түүх, нийгэм судлал, ёс зүй зэрэг ш\у-д өргөн хэрэглэгдэж XX зууны үед өргөжсөн судалгааны аргыг “позитивизм” гэж нэрлэдэг. 

Феноменологи : орчин үеийн философийн субъектив идеалист чиглэл. Германы эрдэмтэн Эдмунд Гуссерль \1859-1938\ Тэр 1894 онд “Арифметикийн философи” бүтээлдээ математик логик 2-ыг сэтгэл судлалын \психологийн\ үндэстэй байдаг гэсэн. 1900-1901 онд “Логик судалгаа” гэдэг 2 боть хэвлүүлсэн. I ботид Логик дахь антропологизм \хүн судлалын үзэл\, ба психологизмын байр суурь нь логик математик  хоёр дахь үнэнийг бодгаль юмуу бүлэг хүний үйлдэл төдий болгодог хэмээн үндэслэх зорилт тавьсан.

 Прагматизм – Чарльз Сандерс Пирс \1839-1914\ энэ нэрийг анх философид оруулсан. Грек хэлний “үйлдэл” гэсэн утгатай. ”Үйлдлийн тухай философи үзэл. Ч.Пирс үйлдлийн тухай философи асуудлуудыг ш\у-ы философийн тодорхой арга зүйн үүднээс боловсруулсан байна. Пирсийн прагматизмын цөм баримтлал нь эргэлзээнээс бишрэлд шилжих ёстойн тухай үзэл мөн. Тэр бас үнэний тухай авч үзсэн. Ш\У-ы үнэний тухай асуудлыг өөрийн боловсруулсан тэмдэг зүйн \семиотик\ онолтой, тухайлбал мэдлэгийн агуулга болзмол шинжтэй гэдэг үзэлтэй холбон тайлбарласан. XX зуунд америкт “прагматизм”, англид “гуманизм” гэдэг нэрээр оршиж хөгжиж ирсэн. Үнэний тухай прагматик үзлийн 2 гол төлөөлөл байдаг. Түүний 1 нь прагматизм  2 дахь нь марксист- ленинист философи юм. Пирсийн онолыг Уильям Джемс гүнзгийрүүлсэн. 

Психоаналитик -  Сэтгэл судлалын философи. Сэтгэл гэдэг нэр томъёо нь грекийн psychicos – психика – душа гэдэг үгийн орчуулга юм. Структурализм \В.М.Вундт, функционализм \Франц Брентано\, бихевиоризм \Ж.Б.Уотсон, Б.Ф.Скиннер\, генетик психологи \Жан Пиаже\, фрейдизм, зэрэг олон чиглэлүүд ордог. Бихевиоризм – сэтгэлийн үйл явц зөвхөн дотоод, зөвхөн санаалаг үйлдэл\акт\ мөн гэдэг үзлийг үл зөвшөөрөх замаар үүссэн томоохон психологи чиглэл. Өмнөх психологи нь ухамсрын янз бүрийн тогтворт үзэгдлийн \феномений\ хооронд янз бүрийн холбоо үүсдэг гэж үзээд тэдгээр холбоог ассоциаци гэж нэрлэдэг. Бихевиоризмын үүднээс ухамсрыг орлогч авир үйлдэл нь гадаад дотоод түлхээсэнд \стимулд\ организм хөдөлгөөн үг үйлдэл зэргээрээ үзүүлдэг хариу үйлдлүүдийн тогтолцоо мөн. Авир үйлдлийн тухай ойлголтын үүсэл нь оросын эрд. И.М.Сеченов, И.П.Павлов, В.Бектеров нарын боловсруулсан рефлексийн онол юм. Зигмунд Фрейд – өөрийнхөө психологи сургаалийг сэтгэл шинжилгээ \психоанализ\ гэж нэрлэжээ. Сэтгэлийн З үндсэн давхраа байдаг тухай дүгнэсэн. Үүнд:

1.      Ухамсар Түүнд бие хүний “Би”\эго\ гэдэг бүтэц байршдаг

2.      Үлэмж ухамсар. Түүнд бие хүний \супер-эго\ гэдэг бүтэц байршдаг.

3.       Ухамсаргүй сэтгэл. Түүнд бие хүний “тэр” \ид\ гэдэг бүтэц байршдаг.

 Эхний хоёр нь төрөлх бүтэц. Ид нь бие хүний энергийн үндэс, хүслээ хангах ба тайвшрах зэрэг эрмэлзэл бүхий ухамсарт биш төрөлх инстинктүүдийг агуулагч, субъектийн үйл ажиллагааг тодорхойлогч бүтэц, Супер-эго нь амьдралын явцад бүрдэгч бүтэц байдлаар тус тус бие хүнийг бүрдүүлдэг гэжээ. Фрейдийн шавь бол швейцарийн Карл Густав Юнг юм.

Герменевтик – Эртний грек хэлний тайлбарлах гэсэн утгатай. Хүсэл эрмэлзлээ хүмүүст дамжуулж ойлгуулдаг бурхан тэнгэрийг нэрлэсэн “Гермес” гэдэг үгнээс гаралтай. Германы философич, шашны онолч Ф.Шлейермахер герменевтикийг ойлгохуйн урлаг гэж тайлбарласан. Германы фил. В.Дильтей түүнийг хөгжүүлж герменевтик бол нийгмийн шинжлэх ухааны хамгийн гол арга зүй болж чадна гэж үзсэн.  М.Хайдеггер хэл, ахуй 2-ын холбооны тухай авч үзжээ. Г.Гадамер хүний орших арга нь ойлгохуй мөн. Гэхдээ тэр танин мэдэгч, үйлдэл хийгч, үнэлгээ өгөгч хүнийг онцолсон байна. Тийм идэвхтэй хүний ойлгохуйг тэрээр “туршлага” гэж нэрлэжээ. Туршлага бүрэлдэх үндсэн механизмууд нь хэлэнд агуулагддаг гэж дүгнэсэн. 

     Шинэ үеийн философи     141041

1.      Сэргэн мандалтын үеийн европын философи

Renaissance- хүн төрөлхтний нэгэн чухал үе. Энэ үед европ, ялангуяа Газар дундын тэнгисийн улсуудад нийгмийн хөгжил хурдацтай явагдсан. Шинжлэх ухааны хөгжилд асар их дэвшил гарсан. Газар зүйн их нээлтүүд хийгдсэн. Эдийн засгийн хөгжлийн шинэ төвүүд бий болсон. Герман, Франц, Нидарерланд, Англид шинэ нийгмийн харилцаа бий болсон. Загалмайтны шашин ноёрхсон хэвээр байсан. Нийгмийн амьдралын дэвшлийг судалж философи сэтгэлгээнд ахиц гарсан. Философи нь танин мэдэхүй, арга зүй, нийгэм, хүн, хүний ёс суртахууны тухай зэрэг бүх салбарыг хамарч хөгжих болсон.

Гуманизм:  Сэргэн мандлын үеийн философийн нэг гол үзэл бол гуманизм байлаа. Гол төлөөлөгчид нь: Данте Алигьер, Роттердамын Эразм, Мишель Монтень нар юм.  Данте Алигьер: “Хүний амьдралын гол зүйл нь хүнлэг чанар, өөрийгөө ухамсарлахуй, хүний нэр төрийг хүндэтгэх юм. Хүн өөрөө эрхэт тэнгэр бөгөөд өөрийнхөө бурханлиг чанарт итгэх хэрэгтэй” гэсэн. Роттердамын Эразм: “Тэнэгийн магтаал” гэдэг ёгт зохиолдоо: “Мухар сүсэг бол ухаантайн шинж биш. Хүн бол ертөнцийн хамгийн дээд үнэт зүйл мөн. Бузардсан ертөнцийг аугаа их шинэчлэл, хүний оюун санааны өөрчлөлтөөс эхлэх ёстой.“ гэсэн.   Мишель Монтень: “Эсээнүүд”, “Аяллын сэтгүүл” зэрэг бүтээлдээ гуманист ёс зүйд гол анхаарлаа хандуулсан. “Туршлага” зохиолдоо сургалтын талаар өгүүлэхдээ: “Бусдын араас боол шиг дагасан хүн юу ч олдоггүй, юу ч хайдаггүй. Хүүхэд аливаа үнэнийг баталгаатай эсэхийг шалгаж сураагүй байхад нь түүнд бэлэн үнэнийг тулгаж байна. Гэтэл бусдын заавраар эсвэл хэн нэгний нэр хүндэд итгээд үнэнийг танин мэдэж болохгүй шүү дээ. Тиймээс хүнийг бие даан юмс, үзэгдлийг ажиглаж, үүнийхээ үндсэн дээр эрэгцүүлэн бодох, харьцуулах, үнэлэх, ярьж сурахад нь туслах хэрэгтэй. Сурсан зүйл бодит байдал хоёроос дадал туршлага бий болно. Харин дадал туршлага бол ур чадварын эх үндэс юм.” гэжээ. 

          2. XYII зууны европын философи:

Ф.Бэкон \1561-1626\: Мэдлэг, ш\у бол дээд үнэлэмж мөн. Тэр дундад зууны схоластик философид материалист үзлийн сөргүүлэн тавьсан. Эмпиризм ба индуктив аргыг үндэслэгч юм. Мaтери нь олон шинжтэй бөгөөд тэдгээрийн нэг нь хөдөлгөөн гэж үзжээ.

 Рене Декарт: рационализмыг үндэслэгч, Францын философич, шинэ үеийн философийг үндэслэгч. Жинхэнэ философи бол онол, аргаараа нэгдмэл байх ёстой. Зүйрлэвээс ургаа саглагар мод шиг байх ёстой. Модны үндэс нь метафизик \философи\, их бие нь философийн хэсэг болох физик, орой хэсэг нь бүх хавсарга шинжлэх ухаан. Үнэн нь ил тод байх тийм үндэслэлийг философи олдог байх ёстой. “Би сэтгэж байна, иймд би оршиж байна” гэсэн. Р.Декарт бурхан тэнгэрийг зөвшөөрч байсан ч онтологи сургаалаараа дуализмыг номлогч байсан. Математик геометрийн зарчмын үндсэн дээр мэдлэгийн тогтолцоог байгуулах гэсэн Декартын зорилтыг Голландын философич Бенедикт Спиноза үргэлжлүүлэн гүйцээсэн.  

Бенедикт Спиноза \1632-1677\  Декартын дуализмыг Б.Спиноза үл зөвшөөрч монист онтологи боловсруулжээ. Түүний үзлээр байгал өөрөө өөртөө шалтгаан, өөртөө бурхан тэнгэр, мөнхийн бүтээгч эхлэл мөн гэсэн. Б.Спиноза мэдлэгийн З төрөл байдаг тухай сургаал боловсруулсан. Үүнд: 1. Мэдрэхүй \санаа бодол\ 2. Оюун бодол оюун ухаан 2-оос тогтдог ойлгоруй 3. Баттай үнэн мэдлэгийн үндэс болдог оюуны интуици гурав.

3.Европын соён гэгээрүүлэгчдийн үзэл онол:

 Мари Аруэ-Вольтер: Хүний сэтгэл ба ухамсар материаллаг шинжтэй. Бурхан тэнгэрийн эрх чөлөө хязгаартай. Хүн байгалийн хуулиудад захирагддаг. Хүн бол “нийгмийн амьтан”.

 Ж Руссо: хүний сэтгэл \сүнс\ мөнх бөгөөд хойт нас гэж байдаг. Хүн төрөлх чанараараа аятай сайн бөгөөд гагцхүү хувийн зохион байгуулалт нь түүнийг хорон муу болгож байдаг.

 Д.Дидро: Хүн хүсэл тачаалаар дүүрэн байдаг ч оюун ухаанаа үйлдлээ удирддаг. Хүнд сайн муу аль аль нь бий. Ёс суртахууны мэдрэмжийн хамгийн чухал илрэл нь харилцан хайрлах, дэмжих, сайн үйл хийх эрмэлзэл мөн гэжээ.

 К.Гельвеций: Хүний үйл ажиллагаа авхр үйлдлийн хөдөлгөгч хүч нь биемахбодийнх нь ханамж ба зовлон хоёр байдаг. Хүн биеийнхээ ханамж руу тэмүүлж, зовлонгоос зугатаж байдаг.

 Пол Гольбах: Байгал бол янз бүрийн бодисын нэгдлээс, орчлон дахь бидэнд ажиглагддаг янз бүрийн хослол ба янз бүрийн хөдөлгөөнөөс эш авсан аугаа их бүхэл мөн. Байгалийн олон янз үйл явцын мөн чанар ба үндэс нь матери мөн. Матери бол бидний эдрэхүйд ямар нэг байдлаар нөлөөлдөг бүхэн мөн гэжээ.

            Хүний тухай эдгээр философи баримтлал нь Францын соён гэгээрүүлэгчдийн нийгэм улс төрийн үзэлтэй нь уялддаг. Түүхэнд гэгээрсэн хүн гол үүрэгтэйн тухай тэдний үзэл нь шашны үүднээс биш харин оюун ухаан, шинжлэх ухааны ззднээс гэгээрэхийг ярьсан байна.

1.      Германы сонгодог философи

Иммануил Кант \1724-1804\ Янз бүрийн философийн ерөнхий үзэл бол тэдгээр нь онолын оюун ухаан, практик оюун ухаан 2-ыг хольж хутгасны үр дагавар мөн гэж үзсэн.  Түүний философийг шүүмжлэлт, шүүмжлэхээс өмнөх гэж  2 хувааж авч үздэг. Эхнийх нь ертөнцийн байгууламжийн асуудал байдаг. 2 дахь нь шүүмжлэлт философи. “Дан оюун ухааныг шүүмжлэх нь” бүтээл 1781 онд бичсэн. Түүний философийн гол судалдаг зүйл нь хүн мөн. Бидний мэдлэг туршлагаас эхтэй гэдэг эмпирик философичдийн үзлийг зөвшөөрсөн. Хүний оюуны сонирхол 4 үндсэн философи асуудлаар илэрдэг. Үүнд:

 1. Би юу мэдэж чадах вэ?

 2. Би юу хийх ёстой вэ?

3. Би юуг найдвараа гэж итгэх ёстой вэ?

4. Хүн гэж юу вэ?        И.Кантынхаар онолын философийн судлах зүйл нь “өөртөө байгаа юмс” биш, ямар нэгэн хүн ба улмаар нийгэм бүхэлдээ биш, харин үний танин мэдэхүйн үйл ажиллагаа, хүний оюун ухааны хуулиуд ба тэдгээрийн хязгаарыг тогтоохуй мөн гэсэн. Орон зай цаг хугацааг авч үзсэнээс гадна “нэгдэл”, “олонлог” “бүхэл чанар”, “бодит чанар”, “шалтгаацал” зэрэг категорийг оюун бодлын априори хэлбэрүүд болдгийнх нь хувьд боловсруулжээ. Хүн бурхан тэнгэрт итгэдгээрээ ёс суртахуунтай байгаа хэрэг биш, харин ёс суртахуунтайнхаа ачаар бурхан тэнгэрт итгэдэг гэсэн. \дундад зууныхаас эсрэгээрээ\  

Иоганн Готлиб Фихте \1762-1814\ Кантын философийг засвалах гэсэн оролдлого хийсэн. Субъектив гносеологийн үүднээс аливаа бүхний эхлэл бол Би-гийн үйл ажиллагаа мөн. Хоёр янзын Би байдаг. Үүнд: 1. Бодгаль буюу эмпирик ахуй байдалтай Би 2. Эзэн тэнгэрлэг абсолют Би. Фихтегийн энэ үзэл бол хүн ба нийгэм бол байгалийн үзэгдлүүдээс ялгаатайг илрүүлэхэд чухал алхам болсон. Түүний залгамжлагч нь Ф.Шеллинг юм. Танин мэдэхүйг нэгэн төрөл урлаг гэж үзсэн.     

Георг Вильгельм Фридрих Гегель \1770-1831\ Түүний философи сонгодог идеализмын оргил болсон. Дэлхийн оюун ухаан бол ертөнцийг бүхэлд нь бүтээж хөгжүүлдэг үндэс ба субъект болдог бүрэн объектив, биет биш зүйл, санаалаг эхлэл. Түүнийг бүтээгч үйл ажиллагааны ерөнхий схем н “туйлын санаа” юм. Нарт дэлхийд байгаа бүхэн бол туйлын санааны бүүдгэр тусгал, түүний идэвхит шинжийн үр дүн мөн. Дэлхийн оюун ухааны баялаг өрнөх үйл явц З шаттай. Үүнд:

1.      Логикийн үнэн. Энэ бол өөрөө өөрөөсөө логик категориудын тогтолцоог бүтээгч биет биш, “дан” сэтгэхүй мөн

2.      Байгалийн шат. Энэ бол санааны гадаад материаллаг бүрхэвч буюу эсрэг тал. “Өөр ахуй” гэж нэрлэсэн.

3.      Туйлын оюуны шат . Энэ бол дэлхийн оюун ухаан өөртөө буцан ирж буй дээд шат Туйлын оюуныг ухамсарладаг хэлбэрүүд бол урлаг, шашин, философи З мөн. Гегелийн философи дэлхий дахины оюуны амьдралд эерэг, сөрөг аль алинаар нөлөөлсөөр ирсэн.

Людвиг Фейербах \1804-1872\ Тэр материализм, атеизмыг тунхагласан. Танин мэдэхүйн онолын түвшинд мэдрэмж туршлага 2-ыг чухалчилсан. Онтологи, гносеологийн салбарт материализмыг тууштай баримталсан. Христос шашныг шүүмжилсэн. Бурхан тэнгэр бол ертөнцийг бүтээгч биш. Шинэ шударга нийгэм бүтээхийн тулд хайрын шашин бүтээх ёстой гэсэн. Шинэ философийн төвд хүн байна.

Карл Генрих Маркс \1818-1883\, Фридрих Энгельс \1820-1895\ нарын боловсруулсан философи, эдийн засаг, нийгмийн сургаал нь “Марксизм” нэртэй. Ф.Энгельс: “Дюрингийн эсрэг”, “Л.Фейербах ба Германы сонгодог философийн төгсгөл”, “Байгалийн диалектик” зэрэг бүтээлдээ: философийн үндсэн асуудал бол сэтгэхүй ахуйд, оюун ухаан байгалд харьцахтухай асуудал мөн бөгөөд философичид түүнийг хэрхэн шийдвэрлэснээрээ материализм, идейлизм гэсэн хоёр лагерийн нэгэнд багтдаг гэсэн.

Марксизм нь тухайн үеийнхээ ш\у, философийн чухал чухал үр дүнг өөртөө шингээж, хүн төрөлхтний түүхийн олон чухал үйл явдал, капиталист нийгмийн зарим үзэгдлийг эмпирик үндэслэгээгээ болгосон сургаал юм.